https://www.google.pl/maps/@52.2436122,20.9834108,16z?hl=p

Jesteśmy na Muranowie, przejdziemy się ulicą Pawią. Odchodzi ona od Dzielnej, swój bieg kończy na Smoczej. Przecina Esperanto. W pobliżu Pawiej znajdziemy Okopową, aleję Jana Pawła II. Pawia obecnie jest ulicą jednokierunkową.

Trzeba zauważyć iż duża większość okolicznych ulic ma imiona zwierzęce. Gęsia, Kacza, Ptasia, Lisia. No i nasza Pawia. Czemu nadano takie nazwy? Tego niestety nie wiem, może ktoś podpowie …

Najpierw zajmiemy się bocznymi uliczkami, a potem główną.

Dzielna dzieli – a właściwie dzieliła – Warszawę na Nową i Starą Warszawę. Pierwsze drewniane domy wzdłuż ulicy otoczonej ogrodami pojawiły się już przed rokiem 1784; większość murowanej częściowo zabudowy zlokalizowana była pomiędzy ul. Karmelicką, a terenem powstałego sporo później kościoła pod wezwaniem św. Augustyna. Zabudowa dworkowa skoncentrowana była na terenach, gdzie w latach 1830-35 wybudowano więzienie Pawiak. Podczas powstania w getcie większość zabudowy została wypalona; ostateczna zagłada ulicy nadeszła w roku 1944 podczas powstania warszawskiego. Od 1 do 6 sierpnia w fabryce mebli Kamlera (nr 72) stacjonowała Komenda Główna AK. Ale z nazwą fabryki są pewne komplikacje.
W artykule Jerzego S. Majewskiego „Fabryka Kamlera. Jak zburzono ostatni, autentyczny zabytek Muranowa” („Gazeta Wyborcza”, numer z 28 maja 2010 roku) czytamy iż „fabryka Kamlera” jest błędną nazwą. „Zakład do budynku fabrycznego przy Dzielnej Kamlerowie sprowadzili dopiero w marcu 1939 r. Od 1901 r. w tym miejscu działała inna renomowana fabryka mebli stylowych pod firmą Tow. Akc. Z. Szczerbiński i Ska (dawniej Zdzisław Szczerbiński i Kazimierz Trenerowski). Ci dwaj budowali nowe gmachy fabryczne zaprojektowane przez Henryka Gaya” – czytamy w wyżej wymienionym artykule. Czytamy również w artykule Majewskiego iż od 1985 budynek fabryki pozostawał pustostanem. Obiekt pomimo interwencji konserwatora zabytków został rozebrany w 2010.

Skąd wzięła się nazwa ulicy Smoczej? Są dwie wersje odpowiedzi. Po pierwsze – jakbyśmy popatrzyli z góry na rzeczoną ulicę zobaczylibyśmy ogon, może właśnie ogon smoka? Ale jest i druga wersja przyznania nazwy ulicy Smoczej. Oto miał się znajdować przy Smoczej dom pod znakiem smoka. Ulica Smocza to bardzo stara droga – pochodzi z 18 – go wieku, i zapewne była narolną ścieżyną czy dróżką. Wydaje mi się iż wytyczenie Smoczej było związane z Okopami Lubomirskiego. Okopy te zbudowano w celu uchronienia stolicy I Rzeczypospolitej przed zarazą morową. Z ciekawostek dotyczących ulicy Smoczej możemy powiedzieć iż w „Kronice Warszawy” (R. 7,1931 nr 4-5 i wielu innych numerach tego pisma) znajdujemy adres Smocza 43. Jest on widoczny w anonsie działu asfaltów. Od 1985 budynek pozostawał pustostanem. Obiekt pomimo interwencji konserwatora zabytków został rozebrany w 2010.

Aleja Jana Pawła II Aleja zaczyna swój bieg w okolicach Dworca Centralnego i jest ciągiem dalszym alei Niepodległości i ul. Chałubińskiego w kierunku Żoliborza.Aleję projektowano już przed 1939, jednak prace nie rozpoczęły się przed II wojną światową gdyż koszty wykupu terenów w jednym z najgęściej zaludnionych i zabudowanych przed wojną rejonów Warszawy były dla miasta zbyt wysokie. Prace wznowiono w okresie powojennym, przeprowadzając nową arterię na gruzach warszawskiego getta w latach 1955–1959 jako fragment trasy N-S. Odcinek od Alej Jerozolimskich do Twardej oddano do użytku w 1956. W ciągu trzech kolejnych lat, do 1959, zakończono prace na całej długości.W grudniu 1949 budowanej arterii nadano nazwę Juliana Marchlewskiego. Obecną nazwę nadano alei w październiku 1993.

Esperanto – nazwa ulicy pochodzi od sztucznego języka esperanto, którego twórcą był wybitny polski lingwista Ludwik Zamenhof, którego ulica także znajduje się na Muranowie. Powstała w latach 70 – tych XX wieku. Przed II Wojną Światową istniała w tym miejscu gęsta zabudowa mieszkaniowa. Tak czytam z map Warszawy.

W pobliżu ulicy Okopowej rozegrała się bitwa.31 VII 1705 roku, podczas wojny północnej, pomiędzy połączonymi wojskami sasko-polsko-litewskimi pod dowództwem Otto Arnold von Paykulla a Szwedami pod dowództwem Karla Nierotha, ściągniętymi do Warszawy dla zabezpieczenia koronacji wojewody poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego na króla Polski przez konfederatów warszawskich*.Budowa ulicy jest ściśle związana z okopami Lubomirskiego. Mur poprowadzono wzdłuż dzisiejszej Okopowej, co odpowiadało ówczesnemu nurtowi rzeki Drna. Jeśli można tak określić – była to dzielnica zamknięta owymi okopami. Z ciekawostek dotyczących ulicy Okopowej podajmy iż pod numerem 58/72 znajdowały się Zakłady Wkręslodrukowe RSW Prasa – Książka – Ruch”. Informację zaczerpnąłem z nadruku firmy wydrukowanym w 31 numerze „Stolicy” z 1989 roku.

Ulica Pawia pojawia się w 1770 roku. Początkowo droga narolna. Regulacja pod osadnictwo mieszkaniowe objęła także dzisejszy Muranów – wtedy nazywaną ów fragment Miasta Dzielnicą Zachodnią, albo też Nową Warszawą w odróżnieniu od Starej Warszawy. Stara Warszawa to Stare Miasto z okolicami Krakowskiego Przedmieścia.

Czytamy o przedwojennej Pawiej: „Jak gdyby dla kontrastu, do tego ementarnego zakątka przylega najbardiej kipiąca życiem ze wszystkich dzielnic Warszawy, to dzielnica drobnego handlu i domowego przemysłu niezliczonych rodzin żydowskich. Oto ulice: Dzielna, Pawia, Gęsia, Frańciszkańska, Miła, Muranowska, Świętojerska, Nalewki, plac Muranowski. Jakiż tu ruch, jaki potężny pęd życia, a jakie kontrasty zażywnych, rumianych pryncypałów i zielonobladych, chudych ich subiektów. Każda kamieniczka oblepiona szyldami, każde podwórze otaczają czteropiętrowe oficyny, a w ich wnętrzu wre praca” Cytat pochodzi z A. Janowski „Jesteśmy w Warszawie”; ja natomiast przepisałem ów cytat z Drozdowskiego „Alarm dla Warszawy”.

Zauwżyłem na przedwojennej mapie gęstą zabudowę w okolicach ulicy Pawiej. Na jednym z zdjęć przedstawiających ulicę Pawią widzimy dość gęsty tłum ludzi. Szeroki chodnik i węższą od niego jezdnię.

Przy Pawiej widzimy budynki Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania ( numer 55), od strony Smoczej widzimy skwer Mieczysława Apfelbauma. A przy skrzyżowaniu z Dzielną stoi budynek Pawiaka, więzienia o bardzo złej przeszłości.

Trzy akapity wyjaśnień. Mieczysław Apfelbaum uważany za jednego z założycieli i dowódców Żydowskiego Związku Wojskowego, uczestnika oraz jednego z przywódców powstania w getcie warszawskim. W strukturze związku Dawid Moryc Apfelbaum miał być odpowiedzialny za komunikację i kontakty ze stroną aryjską, przede wszystkim Korpusem Bezpieczeństwa i Armią Krajową. użyłem trybu przypuszczającego, dlatego iż ów człowiek to prawdopodobnie postać fikcyjna.

Pawiak – nazwa pochodzi od ulicy. W „Stolicy” ( artykuł „Mauzoleum Stu Tysięcy” podpisany (n)) czytamy że Pawiak powstał w latach 1835 – 1839. Z założenia było to więzienie dla buntowników. Miało 166 pojedyńczych cel i 12 izb do przeprowadzania „badań”. Pózniej zaadaptowano na wiezienie pobliski szpital dla rannych w wojnie rosyjsko-tureckiej zwanej serbską. Tak powstał kobiecy oddział Pawiaka – Serbią zwany. Tyle „Stolica”. Dodajmy za „Muzeum więzienia „Pawiak”” iż więzienie to było miejscem odosobnienia dla powtańców 1863 roku, rewiolucjonistów 1905 i – to już w latach II Rzeczpolitej – więżniów społeczno-kryminalnych. W czasie okupacji niemieckiej w pierwszym okresie funkcjonowania Pawiaka do marca 1940 r. więzienie podlegało Wydziałowi Sprawiedliwości Urzędu Generalnego Gubernatorstwa. W marcu tego roku Pawiak stał się więzieniem śledczym Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego a szczególnie jej Wydziału IV Tajnej Policji Państwowej – gestapo, największym więzieniem politycznym na terenie okupowanej Polski. Jak i artykuł „Stolicy” tak i Muzeum „Pawiaka podaje liczbę stu tysięcy więzniów. Ale to liczba przybliżona.Egzekucje na więźniach odbywały się początkowo w ogrodach sejmowym i uniwersyteckim, od grudnia 1939 do lipca 1941 r. na skraju Puszczy Kampinoskiej w pobliżu wsi Palmiry. Od jesieni 1941 r. m.in. w Szwedzkich Górach, Wólce Węglowej, Laskach, na wydmach Łuże, w Lasach Kabackich, w Lasach Chojnowskich koło Stefanowa, w Magdalence, w Bukowcu koło Jabłonny.Masowe zbrodnie na Pawiaku w maju 1943 wstrząsnęły Warszawą. Na murach domów, tablicach ogłoszeniowych, nawet chodnikach pojawiły się napisy „Pawiak pomścimy”. Na Pawiak przywożono masę ludzi złapanych w ulicznych łapankach i obławach. Na ulicach odbywały się publiczne egzekucje mające na celu zastraszenie mieszkańców stolicy. Egzekucje więźniów od 16 października 1943 r. do 12 lutego 1944 r. odbywały się codziennie, a nawet kilka razy w ciągu dnia.Wynikiem współdziałania komórki więziennej na Pawiaku z wolnością były słynne akcje zapoczątkowane odbiciem 26 marca 1943 r. przez specjalny Oddział Grup Szturmowych Szarych Szeregów pod Arsenałem Jana Bytnara „Rudego” komendanta Hufca Południe oraz innych więźniów przewożonych z siedziby gestapo w al. Szucha na Pawiak. Opowiada o tym epizodzie film „Akcja pod Arsenałem”. Wobec zbliżającego się frontu w lipcu 1944 Niemcy rozpoczęli likwidację więzienia. 30 lipca 1944 wysłano ostatni transport ewakuacyjny 1400 więźniów mężczyzn do KL Gross-Rosen i 400 kobiet do KL Ravensbrück. Tylko niewielu więźniom udało się ujść z życiem. Zbiorowych egzekucji pozostałych więźniów Niemcy dokonywali jeszcze (aż mną wstrząsnęło!) 13 i 18 sierpnia 1944 w czasie Powstania Warszawskiego. O niektórych więżniach, warunkach pobytu ( mówiąc delikatnie) traktują dwie publikacje – „Lekarze Pawiaka” i ” Taniec wsród mieczów”; obie dostępne na stronach internetowych.

Dopisek: przez ulicę Gęsią wiódł szedł szlak Janusza Korczaka na Umschlagplatz. Wiadomość za „Janusz Korczak – Mit i naga egzystencja”, wykład Zbigniewa Rudnickiego.

*Wojen północnych było 3, druga w kolejności nazwana została Potopem Szwedzkim, a opisana wyżej bitwa pod Warszawą miała miejsce w czasie III Wojny Północnej

Bibliografia:
Marian Marek Drodowski „Historia Warszawy”
Marian Marek Drozdowski „Alarm dla Warszawy”
mapy Warszawy
„Mauzoleum stu tysiecy” – artykuł, „Stolica”, rok XXI, nr 32, 7 sierpnia 1966
strona Muzeum Pawiaka
wikipedia
Kwiryna Handke: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998